Marcuse: O home unidimensional (prefácio à ediçom francesa de 1967)

O clásico de Marcuse "O Home unidimensional" tivo o seguinte prólogo em 1967. Trata-se pois dum texto de 40 anos de antigüidade, que sem embargo resulta sorprendentemente atual. A seguir, o texto em versom galega (norma RAG).

MARCUSE – O HOME UNIDIMENSIONAL. PREFACIO Á EDICIÓN FRANCESA (1967)

Analisei neste libro algunhas tendencias do capitalismo americano que conducen a unha “sociedade pechada”, pechada porque disciplina e integra todas as dimensións da existencia, privada ou pública. Dous resultados desta sociedade son de particular importancia: a asimilación das forzas e dos intereses de oposición nun sistema ao que se opoñían nas etapas anteriores do capitalismo, e a administración e a mobilización metódicas dos instintos humanos, os que fai así socialmente manexables e utilizables a elementos explosivos e “anti-sociais” da inconsciente. O poder do negativo amplamente incontrolado nos estados anteriores de desenvolvemento da sociedade, é dominado e convértese nun factor de cohesión e de afirmación. Os individuos e as clases reproducen o represión sufrida mellor que en ningunha época anterior, pois o proceso de integración ten lugar, no esencial, sen un terror aberto: a democracia consolida a dominación máis firmemente que o absolutismo, e liberdade administrada e represión instintiva chegan a ser as fontes renovadas sen cesar da productividade. Sobre semellante base a productividade convértese en destrución, destrución que o sistema practica “para o exterior”, a escala do planeta. Á destrución desmesurada do Vietnam, do home e da natureza, do hábitat e da nutrición, corresponden a dilapidación lucrativa das materias primas, dos materiais e forzas de traballo, a polución, igualmente lucrativa, da atmosfera e da auga na rica metrópole do capitalismo. A brutalidade do neo-socialismo ten a súa contrapartida na brutalidade metropolitana: na grosaría en autoestradas e estadios, na violencia da palabra e a imaxe, na impudicia da política, que deixou moi atrás a linguaxe orwelliana, maltratando e incluso asasinando impunemente os que se defenden... O tópico sobre a “trivialidade do mal” revelouse como carente de sentido: o mal móstrase na desnudez da súa monstruosidade como contradición total á esencia da palabra e da acción humanas.

CONTINUAR LENDO...

A sociedade pechada sobre o interior ábrese para o exterior mediante a expansión económica, política e militar. É máis ou menos unha cuestión semántica saber se esta expansión é do “imperialismo” ou non. Tamén alí é a totalidade quen está en movemento: nesta totalidade apenas é posible xa a distinción conceptual entre os negocios e a política, o beneficio e o prestixio, as necesidades e a publicidade. Expórtase un “modo de vida” ou este expórtase a si mesmo na dinámica da totalidade. Co capital, os ordenadores e o saber-vivir, chegan os restantes “valores” relacións libidinosas coa mercancía, cos artefactos motorizados agresivos, coa estética falsa do supermercado.

O que é falso non é o materialismo desta forma de vida, senón a falta de liberdade e o represión que encobre: reificación total no fetichismo total da mercancía. Faise tanto máis difícil traspasar esta forma de vida en canto que a satisfacción aumenta en función da masa de mercancías. A satisfacción instintiva no sistema da non-liberdade axuda ao sistema a perpetuarse. Esta é a función social do nivel de vida crecente nas formas racionalizadas e interiorizadas da dominación.
A mellor satisfacción das necesidades é certamente o contido e o fin de toda liberación, pero, ao progresar para este fin, a mesma liberdade debe chegar a ser unha necesidade instintiva e, en canto tal, debe mediatizar as demais necesidades, tanto as necesidades mediatizadas como as necesidades inmediatas.

É preciso suprimir o carácter ideolóxico e poeirento desta reivindicación: a liberación comeza coa necesidade non sublimada, alí onde é primeiro reprimida.

Neste sentido, é libidinal: Eros en canto “instinto de vida”,(Freud), contra-forza primitiva oposta á enerxía instintiva agresiva e destrutiva e a seu activación social. É do instinto de liberdade non sublimado de onde xurden as raíces da esixencia dunha liberdade política e social; esixencias dunha forma de vida na que incluso a agresión e a destrución sublimadas estivesen ao servizo do Eros, é dicir, da construción dun mundo pacificado. Séculos de represión instintiva recubriron este elemento político de Eros: a concentración da enerxía erótica na sensualidade xenital impide a transcendencia do Eros para outras “zonas” do corpo e para o seu medio ambiente, impide a súa forza revolucionaria e creadora. Alí onde hoxe se desprega o libido como tal forza, ten que servir ao proceso de produción agresivo e ás súas consecuencias, integrándose no valor de troco. En todas partes reina a agresión da loita pola existencia: a escala individual, nacional, internacional, esta agresión determina o sistema das necesidades.

Por esta razón, é dunha importancia que sobrepasa de lonxe os efectos inmediatos, que a oposición da mocidade contra a “sociedade opulenta” reúna rebelión instintiva e rebelión política. A loita contra o sistema, que non é levada por ningún movemento de masas, que non é impulsada por ningunha organización efectiva, que non é guiada por ningunha teoría positiva, gaña con esta ligazón unha dimensión profunda que tal vez compensará un día o carácter difuso e a debilidade numérica desta oposición. O que se busca aquí –a súa elaboración conceptual só está no estadio dunha lenta xestación– non é simplemente unha sociedade fundada sobre outras relacións de produción (aínda que semellante transformación da base permaneza como unha condición necesaria da liberación): trátase dunha sociedade na cal as novas relacións de produción, e a productividade desenvolvida a partir das mesmas, sexan organizadas polos homes cuxas necesidades e mecas instintivas sexan a “negación determinada” dos que reinan na sociedade represiva; así, as necesidades non sublimadas, cualitativamente diferentes, darán a base biolóxica sobre a cal poderán desenvolverse libremente as necesidades sublimadas. A diferenza cualitativa manifestaríase na transcendencia política da enerxía erótica, e a forma social desta transcendencia sería a cooperación e a solidariedade no establecemento dun mundo natural e social que, ao destruír a dominación e a agresión represiva, colocaríase baixo o principio de realidade da paz; soamente con el pode a vida chegar a ser o seu propio fin, é dicir, chegar a ser felicidade. Este principio de realidade liberaría tamén a base biolóxica dos valores estéticos, pois a beleza, a serenidade, o descanso, a harmonía, son necesidades orgánicas do home cuxa represión e administración mutilan o organismo e activan a agresión. Os valores estéticos son igualmente, en canto receptividade da sensibilidade, negación determinada dos valores dominantes: negación do heroísmo, da forza provocadora, da brutalidade da productividade acumuladora de traballo, da violación comercial da natureza.

As conquistas da ciencia e da técnica fixeron teórica e socialmente posible a contención das necesidades afirmativas, agresivas. Contra esta posibilidade, foi o sistema en canto totalidade o que se mobilizou. Na oposición da mocidade, rebelión a un tempo instintiva e política, é aprehendida a posibilidade de liberación; pero fáltalle, para que se realice, poder material. Este non pertence tampouco á clase obreira que, na sociedade opulenta está ligada ao sistema das necesidades, pero non á súa negación (1). Os seus herdeiros históricos serían máis ben os estratos que, de maneira crecente, ocupan posicións de control no proceso social de produción e que poden detelo con maior facilidade: os sabios, os técnicos, os especialistas, os enxeñeiros, etc. Pero non son máis que herdeiros moi potenciais e moi teóricos, posto que ao mesmo tempo son os beneficiarios ben remunerados e satisfeitos do sistema, a modificación da súa mentalidade e constituiría un milagre de discernimento e lucidez.

Significa esta situación que o sistema do capitalismo no seu conxunto estea inmunizado contra toda mudanza? Reprochóuseme que nego a existencia das contradicións internas á estructura do capitalismo. Creo que o meu libro mostra con bastante claridade que estas contradicións aínda existen e que incluso son máis fortes, máis rechamantes que nos estadios anteriores do desenvolvemento. Asimesmo fixéronse totais. A súa forma máis xeral, a contradición entre o carácter social das forzas produtivas e a súa organización particular, entre a riqueza social e o seu emprego destrutivo, determina a esta sociedade en todas as dimensións e en todos os aspectos da súa política. Ningunha contradición social, empero, nin sequera a máis forte, estoupa “por si mesma”: a teoría debe poder mostrar e avaliar as forzas e os factores obxectivos. Tentei mostrar no meu libro que a neutralización ou a absorción das forzas realizadoras –que se operan nos sectores tecnicamente máis desenvolvidos do capitalismo–, non é soamente un fenómeno superficial, senón que nace do mesmo proceso de produción, sen modificar a súa estructura fundamental capitalista. A sociedade existente logrará conter ás forzas revolucionarias mentres consiga producir cada vez máis “manteiga e canóns” e a burlar á poboación coa axuda de novas formas de control total.

Esta política de represión global, de que depende a capacidade de rendemento do sistema, é posta a proba cada día máis duramente. En todo caso, a guerra en Vietnam tomou tales proporciones que poden facer dela un fito na evolución do sistema capitalista. Por dúas razóns. Primeira, o exceso de brutalidade, de agresión, de mentira ao que ten que recorrer o sistema para asegurar a súa estabilidade acadou tal medida que a positividade do existente atopa aquí o seu límite: o sistema no seu conxunto revélase ser este “crime contra a humanidade” que está localizado particularmente no Vietnam. Segunda, a aparición do límite é visible así mesmo no feito de que, por vez primeira na súa historia, o sistema atopa forzas resistentes que non son “da súa propia natureza”; estas forzas non lle libran un combate competitivo pola explotación no seu propio terreo, senón que significan, na súa mesma existencia, nas súas necesidades vitais, a negación determinada ao sistema enfrontándose a el e combaténdoo en canto totalidade. É aquí onde reside a coincidencia dos factores obxectivos e dos factores subxectivos da mudanza de sentido. E, como non hai xa para o sistema capitalista un verdadeiro “exterior” –de xeito que incluso o mundo comunista determinante e contra-determinante atópase comprendido na economía e a política capitalistas–, a resistencia do F.N.L. é, en efecto, a contradición interna que estoupa. O feito de que os homes máis pobres da terra, apenas armados, os máis atrasados tecnicamente, teñan en xaque –e isto durante anos– a máquina de destrución máis avanzada tecnicamente, máis eficaz, máis destrutiva de todos os tempos, se alza como un signo histórico-mundial, incluso se estes homes son finalmente derrotados, o que é verosímil, posto que o sistema de represión da “sociedade opulenta” sabe mellor que os seus críticos liberais o que está en xogo e está disposto a poñer en acción todas as súas forzas. Estes “condenados da terra”, as xentes máis febles sobre as que gravita con todo o seu peso o sistema existen en todas partes; son pobos enteiros, non teñen de feito outra cousa que perder que a súa vida ao sublevarse contra o sistema dominante. Sen embargo, sós non poden liberarse; contra todo romanticismo, o materialismo histórico debe insistir sobre o papel decisivo do poder material. Na situación actual, nin a Unión Soviética, nin a China popular parecen desexar ou ser capaces de exercer contra-presión verdadeira: non o xogo aterrador coa “solución final” da guerra atómica, senón, no caso da Unión Soviética, aquela presión política e diplomática que puidese polo menos frear a agresión que se reproduce a escala ampliada. Esta contra-política serviría tamén para activar a oposición na Europa occidental. Hai un verdadeiro movemento obreiro, en Francia e en Italia, que podería aínda ser mobilizado porque non está aínda integrado no sistema, encuadrado. Mentres isto non ten lugar, a oposición nos Estados Unidos, con todas as súas debilidades e a súa falta de orientación técnica, permanece, tal vez, como a única ponte precaria entre o presente e o seu posible futuro. A probabilidade do futuro depende de que se deteña a expansión produtiva e lucrativa (política, económica, militarmente); a seguir, poderían estoupar as contradicións aínda neutralizadas no proceso de produción do capitalismo: en particular, a contradición entre a necesidade económica dunha automatización progresiva que implica o paro tecnolóxico, e a necesidade capitalista da dilapidación e da destrución sistemáticas das forzas parasitarias, que implica o crecemento do traballo parasitario.

A expansión que salva ao sistema, ou polo menos fortaléceo, non pode ser detida máis que por medio dun contra-movemento internacional e global. Por todas partes maniféstase a interpretación global: a solidariedade permanece como o factor decisivo, tamén aquí Marx ten razón. E é esta solidariedade a que foi crebada pola productividade integradora do capitalismo e polo poder absoluto da súa máquina de propaganda, de publicidade e de administración. É preciso espertar e organizar a solidariedade en canto que necesidade biolóxica de manterse unidos contra a brutalidade e a explotación inhumanas. Esta é a tarefa. Comeza coa educación da conciencia, o saber, a observación e o sentimento que aprehende o que acontece: o crime contra a humanidade. A xustificación do traballo intelectual reside nesta tarefa, e hoxe o traballo intelectual necesita ser xustificado.

Herbert Marcuse

Febreiro, 1967.

________________________________________

(1) Naturalmente, existe así mesmo unha oposición no interior da clase obreira americana: contra as condicións de traballo, contra o traballo parasitario, embrutecedor, contra a xerarquía na fábrica, contra o descenso de calidade. Pero esta oposición esta illada do contra-movemento político, tanto no interior dos Estados Unidos, como internacionalmente. Só esta solidariedade podería apuntar á totalidade do sistema. Mentres subsista o illamento –a miúdo efectivamente organizado–, a oposición da clase obreira permanece como “economicista”, é dicir, que serve de base ao control da administración do sistema. Así, o sistema pode “administrar” toda oposición.