Camilo Nogueira: A normalización e a universalidade do galego

Un cuarto de século despois de ser aprobada a Lei de Normalización Lingüística é o momento de facer unha lectura política compreensiva dos problemas existentes e das condicións necesarias para a galego conseguir definitivamente o status institucional e o uso global proprio dunha língua nacional. Sábese da experiencia contraditoria da cooficialidade do galego nunha situación constitucional subordinada. Vivíuse unha radical transformación da estrutura económica e social de Galiza, tornando de básicamente rural e agraria a urbana e industrial. Se ben é certo que se esvaen os rancios argumentos -propios da ideoloxía de todos os Estados negadores da diversidade nacional interna- sobre a rusticidade do galego e a súa inutilidade na sociedade contemporánea, enxérgase unha ofensiva dos poderes políticos e civís do Estado español en prol do castelán, apresentandoo como “a lingua superior e de todos” e facendo todo o posíbel por potencialo –e non principalmente frente ao inglés-, ao tempo que se pretende encerrar ao galego no seu territorio e na condición de lingua minoritaria.

CONTINUAR LENDO...

Con esta experiencia, resulta obrigado resituar a cuestión da lingua galega no terreno público e institucional que lle corresponde, superando as posicións dos seus inimigos, que respiran pola ideoloxía e os castizos intereses uniformizadores do Estado español e salientando que as institucións autónomas teñen que asumir a súa responsabilidade a respeito da lingua propria: como ocorre con calquer lingua nacional neste tempo, a normalización do uso do galego precisa dunha entidade territorial de tipo estatal na que estexa recoñecida e empregada como oficial en todos os ámbitos da vida, sen ficar submetida a outra lingua, por muito que a xente tamén a coñeza e utilice.

Ninguén pode pretender que nas estruturas do Estado contemporáneo e da sociedade industrial e urbana, e frente a un Estado que designe a outra como a única lingua nacional, a continuidade do uso pleno dunha lingua dependa sobre todo dunha soma de decisións persoais. Os cidadáns dunha nación negada poden optar por transmitir a língua propria aos seus fillos, mais a reunión de esforzos individuais non abonda para convertela nunha lingua de Estado usada plenamente na administración, na economía, nos medios de comunicación.

Só nacións sen Estado, como Galiza, teñen que enfrentarse a un argumento tan prepotente como absurdo de que a lingua oficial do Estado debe ser coñecida por todos, en tanto que o coñecimento da propria se submete a unha enganadora visión da liberdade individual, ocultando que -sen contradición coas libertades individuais e de acordo con elas-, todas as linguas son sociais e todas as linguas nacionais precisan dun carácter territorial e institucional de tipo estatal.

No caso galego resulta preciso asemade convencer aos sinceramente amigos da lingua -os que a teñen inequívocamente por nacional- que non acaban de aceitar que na procura da normalizacion do galego como lingua nacional é conveniente a converxencia da norma oficial coa do galaico-portugués de Portugal, Brasil, Angola, São Tomé e Príncipe, Cabo Verde, Moçambique e Timor Leste: de Fisterra a Brasil e dos Oscos a Moçambique, a lingua galaico-portuguesa é falada por 238 millóns de persoas.

O galaico-portugués ten un futuro garantido nos Estados onde dispón do carácter constitucional de lingua nacional, sendo usada na administración, os servizos públicos ou a acción política, os medios de comunicación, a economía a educación, os oficios relixiosos, a ciencia, a canción, o cinema, o teatro. Neles, a ninguén se lle ocorre afirmar algo tan absurdo como que o seu idioma non debe ser imposto. Constituiría unha rara brincadeira que alguén se referise ao direito individual a non educar os fillos nesa língua -tal como o significaría que algún cidadán inventase ese direito en Canberra frente ao inglés, en Lyon contra o francés ou na Habana a respeito do castelán. Para permanecer neses Estados o idioma non precisa dun esforzo especial das familias que a prolongan de xeito espontáneo. O facto de algúns deses Estados, poñamos por caso Cabo Verde, contar con unha povoación reducida non leva aos cidadáns a pensaren que a súa língua é minoritaria. Sería contrario á razón dicer que está en perigo de desaparición.

Porén, entre os paises do tronco galaico-portugués Galiza constitui en todo isto unha excepción: todos eses tópicos pairan sobre a sociedade galega. É unha excepcion porque entre todos aqueles paises da mesma lingua é o único que non conta cun Estado proprio, non estando tampouco integrada nun Estado que se recoñeza como plurinacional e plurilingüe e aceite para o galego a función de lingua territorial, como ocorre en Suiza co francés, o alemán, o italiano ou o reto-romano.

Neste contexto, a situación do galego é contraditoria. Tendo en conta as mudanzas económicas e sociolóxicas que se produciron no país, a co-oficialidade evitou que as transformacións lingüisticas sofridas fosen muito máis destrutivas. Non obstante, mostraron un desleixo culpábel entanto que se fortalecía a acción obxectiva do Estado para substituir o galego polo castelán, as instituicións de governo saidas do Estatuto de Autonomía estragaron en boa medida os largos anos en que dispuxeron instrumentos de normalización dos que se carecera durante centurias.

O galego manténse como maioritario frente ao castelán, mais esta realidade responde ao que sucede no ámbito familiar e as relacións sociais e non ás económico-empresariais. Sendo a lingua das instituicións políticas, principalmente do Parlamento, padece a neglixencia na aplicación de normas autonómicas que afectan ao seu uso. As escolas e os institutos seguen a ser instrumentos de castelanización de alumnos galego-falantes. A presenza nos medios de comunicación é abertamente minoritaria. No culto católico non ten máis que unha presenza residual. Se na criazón cultural e literaria en Galiza dispón dunha posición hexemónica, a influencia diaria en Galiza das expresións estatais a través do castelán é esmagadora.

A xente aceita maioritariamente os procesos de normalización que se empreenden, existindo unha populación relativamente educada na língua, e experimentándose unha fortaleza admirábel no uso familiar e público do galego en largas capas sociais e zonas xeográficas, mais as intencións normalizadoras atopan a oposición expresa ou raposa, mesmo en contra da legalidade, das elites altas ou medias, interesada e ideoloxicamente españolizadas. Neste marco, a realidade da universalidade da súa lingua galego fornece a Galiza un decisivo factor de independencia lingüística e cultural.

Cinco séculos de resistencia

Marxinado polas instituicións da monarquía e do Estado, o galego resistiu como lingua popular durante unha longa travesía de 500 anos. Superou a brutal transformación da estrutura económica e social que se produciu no século XX, cando os traballadores nas economías agraria e pesqueira pasaron de supor o 80% ao 10% da populación activa. Mantívose inclusivamente como língua maioritaria durante as dúas últimas décadas de intensa industrialización e urbanización. Frente ao castelán ainda agora privilexiado constitucional e materialmente, despois de ser maioritario no país e lingua única no ámbito agrario e rural o galego pudo ser engolido e apagado irremediabelmente no buraco negro da lingua estatal dominante na economía industrial das cidades.

Non foi así. Ademais de razóns próximas, ligadas á batalla do movimento nacional galego e da existencia recente da autonomía política e do esforzo das organizacións politicas, das asociacións e instituicións culturais e das persoas que manteñen a concepción sobre o galego como fundamento básico da nación, a explicación sobre a excepcional resistencia moderna e contemporánea en condicións mui adversas é inseparábel da realidade e da memoria do seu pasado institucional: a lingua que resistiu durante séculos na economía e na cultura popular non era unha fala sen tradición institucional, administrativa, económica e cultural, senón un idioma experimentado.

Frente á ideoloxía interpretativa dominante no Estado español e na mesma Galiza, resulta preciso salientar, que evoluido a partir do latín do Imperio romano o galego tomou unha forma culta diferenciada no Reino de Gallaecia, independente durante sete séculos, entre o V e o XIII. Cara o final da Alta Idade Media fora, antes que o castelán, a lingua da cultura en todos os reinos cristiáns do ocidente da Península, de Santiago a Coimbra, Lisboa, León, Toledo e Sevilla. Fixoo baixo a hexemonía inequívoca de Compostela e da Escola de Santiago, que desde o século XI foi precursora de todas as Universidades peninsulares, estando directamente na orixe da Universidade de Salamanca e permanecendo a Igrexa compostelá na rectoría da mesma durante o resto do Medievo. Nos séculos dos Cancioneiros, os trovadores e xoglares de aquén e de alén Miño expresábanse na mesma língua, non tendo sentido procurar entre eles diferenzas lingüísticas que, usando criterios territoriais presentistas, os identificasen como galegos ou portugueses.

Foi na Baixa Idade Media, desde fins do XIII, cando o romance galego se tornou lingua da administración no Portugal do rei Dom Dinis -como ocorreu co castelán con Afonso X desde Toledo- e tamén da administración no Reino de Galiza, malia estar unido ao de Castela desde 1230 na cabeza de Fernando, o fillo do rei galego Afonso IX, que antes herdara o Reino de Castela da súa nai. Como proban os documentos históricos de entre o século XIII e finais do XV, o romance utilizado nos documentos e na administración polas clases dirixentes do Reino de Galiza era o galego, tal como en Portugal, e non o castelán da coroa que partillaba.

Non pode ser esquecido ademais, que na Baixa Idade Media a nobreza galega estaba presente indiferentemente tanto no Reino de Portugal como na coroa de Castela e Galiza. Tampouco ocultar, de modo especial polo que supón para a explicación da identidade lingüística, que até o Cisma de Ocidente, entre o final do século XIV e o principio do XV, dióceses portuguesas como Lisboa, Évora, Guarda, Lamego e Idaña –ademais das de Zamora, Salamanca, Avila, Ciudad Rodrigo, Coria, Plasencia e Badaxoz- dependían da metrópole de Compostela e que todas as dióceses galegas, salvo Santiago, eran sufragáneas da metrópole de Braga. Tanto Compostela como Braga eran metrópoles galego-portuguesas. Esa realidade é ignorada tanto nas miradas oficiais do Estado español como nas do Estado portugués, e mesmo nas de lingüistas galeguistas, cando analisan a evolución do galego en relación co portugués e o castelán. Unha persoa como o historiador Sanchez Albornoz, partindo dunha concepción castelanista da historia peninsular, interrogouse sobre o facto de o galego ser a lingua da cultura na maior parte da Península, estrañándose do mesmo dado que, nas súas palabras, “Galiza nunca fora un imperio”. Non podía aceitar a idea obxectiva de que os reis galegos foron efectivamente os que ostentaron o Imperio galaico con capitais en Compostela e León.

A lingua foi negada na propria Galiza a partir de Isabel e Fernando, os Reis Católicos usurpadores da coroa da súa sobriña e curmá, Xoana de Trastamara, a herdeira defendida por parte da nobreza galega e castelá e polo seu home o rei Afonso V de Portugal.

A marxinación do galego produciuse nun momento histórico en que, por obra dos portugueses, a lingua comezaba a converterse en ultramariña. Evoluindo normalmente, acompañou a aventura marítima que abría desde Portugal as portas dunha nova época, tornando en lingua franca nas rotas de Oriente e facéndose tamén presente en América.

Así, no comezo da Idade Moderna, submetida Galiza por eses monarcas, de ser usado sen reservas pola nobreza e na vida eclesiástica, ademais de selo polo povo, o galego foi reducido ao uso familiar e ás actividades económicas tradicionais. Ficou excluido da vida pública precisamente cando se inventou a imprensa e os idiomas comezaban a difundirse por escrito, en grande medida ao servizo do poder político. Con consecuencias transcendentes que ainda se sofren, foi marxinado de modo especial por unha Igrexa galega castelanizada e rexida de costas ao povo principalmente por bispos de fora.

Nun país que non contaba con institucións políticas ou culturais autonómas, o castelán non se impuxo na administración, nas actividades eclesiásticas e nas clases dirixentes ligadas ao poder por hexemonía cultural, senón mediante o poder coercitivo do sistema monárquico. Dominados e integrados os poderes nobiliarios e eclesiásticos, substituidos en Galiza por unha mistura do poder centralizador da Capitanía Xeneral e a Audiencia e da limitada e dependente Xunta do Reino, todo o proceso peninsular de centralización baixo as monarquías Habsburgo e Borbon, así como a relación con América, producíuse en Galiza através do castelán.

A forma de integración de Galiza na monarquía católica dos Habsburgo non propiciou, por outra parte, a reivindicación da lingua propria como forma de achegamento popular aos textos bíblicos, nen a manifestación dun protonacionalismo de raiz relixiosa, a diferenza do ocorrido noutros paises de Europa onde se apresentou o conflito da Reforma.

Porén, contra o que pretende esta tópica expresión, enchoupada de ideoloxía españolista, o galego nunca esmoreceu. Deulle vida á cultura agraria, mariñeira e artesá. Erradicado das institucións, permaneceu como lingua do povo en Galiza e como lingua política, administrativa, económica, literaria e de cultura, relixiosa, na constitución e no desenvolvimento do Estado portugués e nos paises que coa súa independencia configurarían novos en varios continentes.

Desde a consolidación da fronteira galego-portuguesa, a norma oficial do portugués, mais non tanto a fala popular na maior parte do territorio viciño, sofreu mudanzas diferenciadores como resultado da súa adaptación ás transformacións históricas. Tamén evoluiu o galego e o fixo durante séculos en paralelo ao portugués de Portugal e ao ultramariño, mesmo nun sentido básicamente semellante. O galego e o portugués designaban igual todo o referente ao tempo, a natureza, a fauna e a flora, os instrumentos de traballo, o corpo, as doenzas, as festas, á economía, os sentimentos…. Na lingua falada, todo o existente en Portugal estaba en Galiza, e todo o galego no portugués: as diferenzas entre as dúas variantes non eran superiores ás existentes entre as diversas formas lingüisticas dentro de cada un dos dous paises, de tal maneira, ainda as formas dialectais entre sí máis extremas, que en todo caso non se correspondían coa fronteira do Miño, serían perfectamente integrábeis nunha norma común.

Hoube que agardar ao século XVIII, especialmente a partir da figura singular de Sarmiento, para que principiase a reivindicación do galego. Durante séculos Galiza carecera de institucións económicas, mercantís ou produtivas dotadas do poder necesario para acompañar un movimento nacional expresado na lingua propria.

Tampouco as viu nacer no XIX, no momento da emerxencia das nacións. Eliminada a Xunta do Reino no primeiro terzo dese século, no comezo da Revolución Industrial non se dispuxo de instituicións lideradas por clases dirixentes educadas na estima e na responsabilidade do país.

Cos galeguistas do Rexurdimento e a realidade e símbolo extraordinarios de Rosalía de Castro, a reivindicación do galego constituiu o cerne do movimento nacional, ligada lingua ás propostas sobre o autogoverno e os programas económicos e sociais da época. Cando emerxeu o movimento nacional, o galego era a lingua única do 95% da povoación. Só a separación política e a influencia do poder dominante no Estado español, de par do descoñecimento da tradición lingüística medieval, explica que a língua común galaico-portuguesa non se tomase como referencia escrita. A carencia de espazos políticos de liberdade para o uso das línguas diferentes do castelán pode explicar que baixo a influencia desa lingua e malia o recoñecimento expreso da identidade entre o galego e o portugués, as formas ortográficas e fonéticas xenuinas do galego, que se albiscan apesar de todo nos escritos de Rosalía de Castro, Pondal e outros autores, fosen relegadas na fala considerada culta. Desta maneira, a forma escrita, por outra parte tan pouco regulada, non respondeu nen á histórica galega nen a que evoluira en Portugal.

A luita polo recoñecimento no Estado español das reivindicacións socio-económicas e políticas e da diferenza nacional galega era por sí mesma abondo esforzada. O sistema político, dominado durante o século XIX e parte do XX por unha monarquía liberal-caciquil, e xa en momentos transcendentais polas Ditaduras de Primo de Rivera e de Franco, con só as parénteses democráticas frustradas da Primeira e a Segunda República, non permitía outra representación política e institucional significativa mais que a dos partidos turnantes baixo a determinación do monarca ou a imposta polos ditadores. Ao mesmo tempo o Estado que se centralizaba e uniformizaba baixo o poder de Madrid, fundamentábase política e ideoloxicamente en Castela e na língua castelá.

Hoube que esperar ao século XX para o movimento nacional tomar o galego como o seu idioma oficial exclusivo e ainda así, entre os galeguistas, que pertencían en xeral á minoría que tamén falaba castelán, a prática monolíngüe en galego tardou en constituirse como un comportamento habitual. O monolingüismo na prática política ou literaria foi unha conquista do século pasado, e mesmo en determinados aspectos, tendo en conta a represión da Guerra Civil e da Ditadura, se evidenciou apenas nos sesenta, coa emerxencia das asociacións culturais nacionalistas, o sitio principal do rexurdimento político nacional dese tempo. Con todo, a identidade da lingua galega e do portugués fora claramente defendida polo galeguismo histórico. Así o fixo Manuel Murguía sempre e significativamente en 1906, no discurso pronunciado na sesión inaugural da Real Academia Galega. Tamén Castelao en plena Segunda Guerra Mundial, asegurando que o castelán se impuxera en Galiza non por superioridade cultural de Castela, senón por imposición oficial do Estado, no pudendo impedir, apesar de todo, que Galiza conservase o seu idioma. Para el o galego tiña unha dimensión universal, sendo un idioma estenso e útil que “con pequenas variantes” se falaba “no Brasil, en Portugal e nas colonias portuguesas”.

Mais, despois da ruptura dos galeguistas do interior con Castelao e da morte do dirixente histórico en Buenos Aires, coa disolución do Partido Galeguista, aquela posición a respeito da lingua non foi partillada por un sector do galeguismo cultural do interior.

Na transición democrática, cando o nacionalismo político se encontraba ainda nun proceso de difícil reestruturación, na Constitución española admitiuse a cooficialidade do galego, o catalán e o euskera. Porén, a oficialidade foi limitada ao ámbito dos seus territorios, designándose ao castelán como a única a lingua oficial do Estado e facendo obrigatorio o seu coñecimento. Negándose un direito humano e democrático fundamental, esa obriga nen siquer foi compensada
co deber de coñecer o galego en Galiza.

Ainda que con ese rango inferior, conseguida a autonomía o galego foi confirmado como lingua propria e oficial de Galiza. A aprobación da Lei de Normalización Lingüística en 1983 culminou o proceso iniciado en 1981 coa Proposición de Lei de Normalización Lingüística en Galiza (1), asinada por Esquerda Galega. Era a primeira Lei apresentada no Parlamento e tamén polo tanto a primeira das escritas en galego.

A Lei aprobada pola Cámara introducía o deber de coñecer o galego e non só o direito de usalo, mais o Governo Central, por medio da súa representación en Galiza, que coincidía na persoa que ostentaba a Presidencia da Real Academia Galega, apresentou un recurso perante o Tribunal Constitucional que determinou a eliminación do preceito.

A Lei non constituía un instrumento óptimo, mais sí un elemento que permitía un proceso de normalización enormemente útil despois de séculos de marxinación do galego. Sen que a Lei o obstaculizara por sí mesma, era o momento da converxencia da norma galega coa súa histórica e coa común nos paises de fala galaico-portuguesa.

Unha realidade afortunada

Sendo próprio de Galiza, o galego teve sempre un presenza que ía para alén. Primeiro sendolingua de cultura en todos os reinos centro-ocidentais da Península. Despois desde Portugal,constituíndose como lingua franca no comércio con Oriente entre os séculos XV e XVI edifundíndose por América, África, o Índico e o Pacífico. Hoxe é ademais, grazas á nación viciña, unha das linguas oficiais da Unión Europea.

Brasil encóntranse entre os mais estensos e povoados Estados do mundo, dándolle unha especial personalidade a súa lingua, o carácter e a criatividade da súa xente, a súa natureza, da que depende en boa medida a de todo o planeta, e o seu potencial de desenvolvimento económico. É un Estado-continente considerado entre as que, xunto cos EEUU, a Unión Europea como tal, China, India e a Federación Rusa, e potencialmente a nova África que se albisca, terán un papel decisivo no mundo. Con perto de 200 millóns de habitantes, tendo por súa unha lingua irmá do galego, conta con máis falantes de portugués que todos os Estados sudamericanos de falá castelá. En Brasil a ninguén se lle ocorre responderlle a un galego falante noutra língua máis que no portugués brasileiro. Comprenden mesmo o galego mellor que o portugués de Lisboa. Se un persoa descoñecida lles fala en galego perguntan en todo o caso “de que parte do Brasil é o señor”(2). Mais ainda, os galegos poden descobrir alí expresións cultas que en Galiza sonconsideradas como proprias do galego popular e ocultadas no uso público.

A identidade lingüística común é especialmente útil nun momento en que as relacións de Galiza e Portugal son cada vez máis abertas e profundas e cando son habituais as estabelecidas coas instituicións da UE e con paises ultramariños da mesma lingua. Galiza é a primeira Comunidade Autónoma do Estado español nas relacións comerciais con Portugal. Terá en prazo curto unha maior relación económica co país viciño que con calquer outra zona da Península. Resulta cada vez máis normal a presenza directa de empresas galegas ao sur do Miño. Son miles os portugueses que traballan en Galiza, mesmo sen abandonar a súa residencia. Cousa semellante con profisionais galegos traballando no Sur. Non xa raras as relacións universitarias ouc ulturais permanentes. Os rapaces e raparigas do Minho teñen a Vigo como a cidade onde pasar coa mocidade as noites do fin de semana. Os escolares arraianos enchen as pontes do Miño, de Arbo a Melgaço, de Salvaterra a Mónaco, de Tui a Valença, de Goián a Vilanova de Cerveira, reivindicando a cultura común.

Por outra parte, malia non estar recoñecido como oficial do Estado español, non admitirse o seu uso oficial fora do territorio galego e estando proibido o seu uso habitual no Congreso dos Deputados e no Senado, o galego pode ser utilizado na Unión Europea, dependendo a materializacion desta posibilidade dunha decisión que pode ser tomada pola Academia Galega e o Governo Galego. Nisto Galiza é xa unha nación independente.

De facto a identidade prática galego-portuguesa permitiu o uso do galego como lingua oficial no Parlamento Europeu. (Voume permitir unha referencia que sendo persoal ten un interese xeral. Utilicei o galego sistemáticamente nos Plenario do Parlamento de Estrasburgo e Bruxelas. Fíxeno praticamente todas as semanas durante os cinco anos da lexislatura 1999-2004 (tratando desde os problemas de Iraque, Chechenia, Palestina, da fame no mundo ou dos imigrantes mortos nas costas peninsulares, á unión de Galiza coa rede ferroviaria de alta velocidade, a pesca, as cuotas lácteas, o Fundos Estrutarais, o autogoverno das nacións sen Estado ou o proxecto deConstituición). Traducíronme sen problemas a todas as linguas, do finés ao grego e do inglés, ao francés e o castelán, entanto que os deputados e deputadas portugueses recebían directamente a intervención. Falei procurando utilizar o seseo da Costa ou os plurais á maneira do Leste dopaís, sempre polo tanto con formas utilizadas no Norte do Miño e da Raia Seca. Con formas estritamente galegas sen necesidade de identificar o uso oral co tomado por canónico no centro de Portugal, como tampouco o fan os frecuentes utentes da forma brasileira –deputados ou intérpretes non portugueses que o aprenderon no Brasil, intérpretes ou funcionarios de orixe brasileira- ou de calquer das outras variantes desta língua. Nos diarios oficiais do Parlamentoconstan textualmente esas intervencións, escritas para iso na norma ortográfica oficial enPortugal.)

Esa experiencia confirma por sí mesma que a decisión de o galego ser formal e plenamente oficial na UE depende daquelas instituicións galegas: trátase de que aprobar unha norma converxente coa galego-portuguesa, sen nen siquer ser preciso, como tamén ocorre co brasileiro, que for exactamente igual á tida por oficial no Estado viciño. A normalización do seu uso non pode ignorar este carácter universal do galego. Non existe nengunha outra lingua entre as tratadas institucionalmente como minoritarias que teña tal condición (3).

A identidade dos paises que falan galego-portugués enriquece a de Galiza e a de Galiza a deles. O facto de falar a mesma lingua constitui un elemento fundamental da personalidade galega e da súa independencia cultural. Visto desde a o mundo actual carece de sentido desprezar a valiosa ferramenta de autoestima que supón que neses Estados se fale galegoportugués. Constituiría, por iso, un desatino que determinados elementos da norma ortográfica ou do léxico pexasen a comunicación na lingua común, pudendo chegar mesmo a que en certos sectores como o económico, esas relacións se fixesen absurdamente en castelán.

A independencia e a converxencia

Se unha lingua nacional como o galega necesita dunha instituición de carácter estatal, de conviver nun mesmo Estado a única alternativa lingüistica democrática sería unha reforma estatutaria e constitucional que a defina como unha das linguas plenamente oficiais. Así e todo, e entretanto, no proceso de normalización da lingua propria o Governo e o Parlamento autonómicos deben axir xa sen reservas e de forma independente coa responsabilidade propria dasinstituicións dun Estado.

(Para pór en evidencia o que isto significa considerando a política levada a cabo polo Governo de Quebec -precisamente durante as décadas de vixencia do Estatuto de Autonomía de Galiza- en favor do uso institucional e social do francés frente á tendencia a ser substituido polo inglés do resto do Canada e do viciño EEUU).

Con esa orientación política, agora parece máis posíbel un acordo interno sobre o recoñecimento da dimensión universal do galego. Non se está no tempo problemático da transición da Ditadura á democracia, no que muitas veces dominaron posturas políticas e culturais condicionadas pola incerteza da situación, non querendo despertar o demo lingüísticamenter eaccionario e uniformizador do poder estatal.

Naquel momento incerto, cando Galiza comezaba a ter a oportunidade de contar cunha entidade política de carácter semi-estatal, a norma determinada polas instituicións políticas e académicas introducíu formas ortográficas e léxico-morfolóxicas expresamente próximas ás castelás. Rexeitouse incluso unha norma tendencialmente reintegracionista, que fora en principio elaborada e acordada coa participación principal das dúas persoas máis relevantes entre os profesores da lingua galega na Universidade de Santiago de Compostela: unha viña do campo galeguista republicano e o outro da emerxencia nacionalista nas asociacións culturais dos anos sesenta.

Non existían naquel momento dificuldades insalvábeis ou obstáculos obxectivos que impedisen encetar un proceso de converxencia entre as normas escritas do galego e do portugués. No tocante ao portugués os cambios fonéticos mais salientábeis entre os existentes procedían basicamente do século XX e non cobrían a totalidade do territorio de Portugal, nen a todos os estratos sociais, nen desde logo á lingua falada nos outros Estados. Por outra parte muitas das solucións léxicas ou morfolóxicas que separan as normas galega e portuguesa son o produto dunha distinta escolma de solucións comúns. En realidade a relativa diversidade do galaicoportugués non ten un carácter basicamente diferente da propria doutras linguas intercontinentais como o inglés ou o castelán.

O uso sen problemas do plural en -ais, negado nun principio e afortunadamente aceitado, serve para pór en evidencia que un proceso reintegrador prudente e intelixente, que pode ser acordado por praticamente todos os que teñen ao galego como lingua nacional, non encontraría en Galiza máis impedimentos que os levantados pola xente ou as instituicións que queren reducila á condición de minoritaria e subordinada no Estado español, aducindo mesmo que para tratar con paises estranxeiros xa se ten o castelán.

A norma quixo converter en diferentes linguas que teñen en común todo o fundamental: conxugan o infinitivo; contestan afirmativamente co verbo; teñen os mesmos substantivos, verbos ou adxectivos…; Pereiró, Gondomar, Porto e Viseu responden a unha toponimia idéntica que semanifesta nos millóns de nomes da terra a ambos lados do Miño e de Raia Seca.

Tomouse oficialmente unha decisión divergente malia que todo o tido como diferente do portugués, como fechar, couro, depois, tu, fome ou o seseo, está tamén en Galiza, e todo oconsiderado como diferenciador do galego, como cousa, aforrar, axiña ou a pronunciación de chave, está igualmente no portugués (4).

Estraña para calquer persoa coñecedora da orixe e da realidade das línguas, a normativa oficial foi debedora de criterios que nunca serían aplicados a línguas intercontinentais, negando para o galego o carácter nacional e universal que se ensalza no caso desas outras línguas. Resulta tan contraditório como inadmisíbel, que as mesmas persoas e instituicións que salientan como unha grande riqueza do castelán a sua “infinita variedade”, de Madrid a Buenos Aires, de Andalucía a California, de Chile a Cuba, aproveiten diferenzas semellantes ou de menor dimensión para defenderen a idea dunha lingua afastada do portugués. Asumen unha ortografía arredista e castelanizada cando despois de todo, Galiza non ten que afirmarse como nación frente aos paises que falan portugués, cos que non corre ningún perigo, senón frente ao Estado no que está integrada e a nega directamente como nación.

Na eleición dunha norma escrita con solucións próximas ás castelás, argumentouse que o dominio do galego sería así máis doado, pretendendo ademais que se baseaba no galego popular. Porén o paso do tempo demonstrou que o afastamento a respeito da norma do galaicoportugués non tivo a consecuencia da aproximación ao galego popular senón que deu lugar a unha crecente asimilación de formas do castelán, ben visíbel na prática institucional e nos medios de comunicación. Velaí, senón, ese dialecto fonético da lingua castelá que frente á riqueza expresiva da fala do povo se impón nos médios audiovisuais para abraio de todos, mesmo para a xente de fora de Galiza que os escoita.

Para evidenciar o grave empobrecimento da fonética do galego non é preciso máis que comparar a sonoridade da língua de Carnota, Fisterra ou Muxía -onde tal vez se fale a variante popular máis galaico-portuguesa entre todas as faladas no mundo- coa utilizada habitualmente nos discursos políticos e nas informacións e debates audiovisuais. Frente a isto, sen dar lugar á imitación léxica, fonética ou prosódica doutras variantes do galego-portugués, a converxencia contribuiría á mellora do galego, sobre todo do falado, e contribuiria á resistencia definitiva frente ao proceso de dialectización presente no galego oficial, que constitui o maior dos perigos queameazan neste momento ao idioma en Galiza.

(Debo insistir, para expresar de novo o sentido desta análise, que esta crítica da decisión política tomada non pretende descalificar o valiosísimo traballo dos lingüistas, que aprofundaron como nunca no coñecimento do galego. Para alén, e con independencia das posicións a respeito da norma, o seu traballo enriqueceu extraordinariamente o galego de Galiza e tamén o portugués).

A tomada na transición política foi unha decisión que rompeu coa tradición institucional do galego cando era necesario levar adiante unha pedagoxía destinada a corregir unha ideoloxía española que identificaba ao galego como unha lingua rural minoritaria e sen futuro e ao portugués ou o brasileiro como idiomas alleos e estranxeiros. Frente á realidade afortunada de o galego ser tamén unha lingua universal, da que non goza ningunha outra das linguas das nacións sen Estado europeas, tratouse ao galego como unha lingua minoritaria dentro do Estado español,e mesmo desde certas visión dentro na “nación española”.

Desde posicións antagónicas con esta, a norma foi xustificada como unha necesidade para o galego para constituir unha lingua independente, como se isto fose contraditorio co feito de ser falada tamén en Brasil ou en Cabo Verde e cando a universalidade favorece precisamente ese obxectivo.

Agora a situación é mui diferente da do dos anos oitenta do século pasado. Para alén mesmo das distintas posicións sobre a cuestión da normativa, existe unha maior conciencia sobre a identidade común das variantes do galego-portugués. Podería afirmarse mesmo que, frente á dispersión ortográfica e morfológica do século XIX e da primeira metade do XX, o proceso de normativización realizado nas últimas décadas sitúa ao galego en mellores condicións para o achegamento. Neste camiño, as diferenzas relevantes pódense preencher con caracteres lingüísticos proprios do galego, de tal maneira que a normativa pode tomar unha nova orientaciónsen deturpar o máis mínimo a súa índole.

Sabendo que o achegamento debe ser realizado nun horizonte temporal que axude a eliminar os prexuizos históricos que tollen a visión das linguas, constituiría unha senrazón seguir negándose a recoñecer que a lingua nacida e falada en Galiza ten potencialmente todo en común coa estendida desde Portugal por catro continentes. Obviamente, o facto de o galego e o portugués seren a mesma lingua -nacida entre o Ortegal e Mondego e non na Lusitania, non se debe esquecer- non xustifica algunhas posicións, entre as lusistas, que enxergan ao galego como unha máis das variedades vulgares ou dialectais do portugués, sen consideraren que esa postura reproduce obxectivamente a acción xacobina do Estado viciño submetendo as formas do galegoportugués do Norte ás lisboetas tomadas como únicas e superiores. Resulta inaceitábel tomar como unha variedade vulgar un idioma coa herdanza histórica e institucional do galego, que resistiu nun estado praticamente xenuino despois de quiñentos anos de marxinación e que na batalla política dos dous últimos séculos se consolidou como lingua nacional de Galiza.

A perspectiva da conxerxencia aparece máis nidia após a reforma da norma oficial aprobada en 2003 pola Academia Galega, sobre a base do traballo realizado por unha Comisión de Estudo integrada por representantes das tres Universidades de Galiza e do Instituto da Lingua Galega, respondendo a criterios e propondo solucións que implícitamente deixan de lado a idea da separación que estaba na orixe da norma oficial aprobada nos anos oitenta.

Constituiría un avance extraordinario se neste momento, lonxe dunha decisión tan carente de sentido como a de considerar o portugués como unha lingua estranxeira, como se estivésemos en Extremadura ou Madrid -onde teñen que aprender o significado de cellas, pé, rís, enxergar, cú, peito, falastes, terdes, caiba, rir e todo o léxico común galaico-portugués-, nas clases de galego nas escolas e institutos públicos e privados se xeneralizase a ben doada aprendizaxe comparativa das diferenzas entre a norma oficial galega e a portuguesa.

Resulta igualmente preciso evitar as pexas administrativas que impiden ou desfavorecen a publicación de textos en galego escritos na norma reintegrada.

Son estas decisións que non dependen máis que da vontade do Governo Galego.

As instituicións da lingua, as autoridades educativas e os medios audiovisuais deben tomar, en todo o caso, a decisión de favorecer o uso dun galego proprio, especialmente na fonética, incluindo o seseo como unha forma normal, e o propósito de abandonar a negligencia actual combatendo explícitamente a gravísima tendencia á dialectización castelanizadora da linguagalega que infelizmente domina na comunicación pública.

Tendo en conta o traballo realizado durante todos estes anos e a crecente conciencia existente na sociedade galega sobre a identidade lingüística galaico-portuguesa, os membros da Academia Galega deberían manifestar unha vontade converxente. Non importa o tempo que se tarde en cumprir o obxectivo. O urxente é mudar de paradigma, abrindo a porta ao recoñecimento da lingua nacional de Galiza como lingua universal. Comezando os académicos por afirmaren que, alén do Miño e dos océanos, centos de millóns de persoas falan como nós.

(1) A Exposición de Motivos da Proposición non de Lei de Normalización Lingüística en Galiza, apresentada por este autor como deputado, estaba encabezada polos seguintes parágrafos: “O idioma galego, nacido en ambas ribeiras do Miño, é a máis grande creación cultural do povo galego e símbolo permanente da súa identidade histórica. A lingua que os galegos veñen falando ininterrompidamente desde hai mil anos ainda é hoxe absolutamente maioritaria en Galiza, despois de séculos de asimilismo cultural e abandono e forma parte dunha familia lingüística universal que serve actualmente de medio de comunicación aos cento cincuenta millóns de habitantes da área galego-luso-brasileira, constituindo a segunda língua románica en número de falantes”. (O texto completo da Exposición de Motivos aparece en: A Terra Cantada. Camilo Nogueira. Edicións Xerais. Vigo. 2006. Paxs 100-103.)

(2) Camiñando certo día por Santiago atopei, xunto coa miña muller, a un membro da Real Academia da Lingua Galega en Santiagoacompañado dun matrimonio de Recife. Cando lles comentei aspectos da súa cidade como o imenso Galo da Madrugada do carnavalpernambucano (un galo de Barcelos de dúceas de metros de altura posto sobre unha das pontes da cidade), a sinagoga de xudeusposiblemente portugueses que desde Holanda se instalaron alí en 1637 cando os holandeses luitaban contra os Habsburgo quedominaban Portugal e negaban a independencia dos Paises Baixos, despois de levar minutos a falar e comentar a relación entre asnosa línguas, o home brasileiro afirmou: “mas voçé esta a falar brasileiro”. Foi o académico amigo quen lle fíxo ver que estaba aexpresarme no galego de Galiza.

(3) Unha persoa que fale un galego non deturpado nen dialectalizado polo castelán pode comunicarse na súa lingua sen ningúnproblema cun angolano, un mozambiqueño, un caboverdiano, un brasileiro ou un miñoto. Mesmo cun lisboeta, despois dun certo tempode adaptación do ouvido á extrema consonantización típica da variante do portugués falada no Mar da Palha.

(4) Lendo un texto escrito coa ortografía oficial do galego, un portugués sen prexuizos non tería que salvar dificultades maiores. Iso sí,se a lectura se fai sen preparación sicolóxica previa, ficará enormemente surpreendido ao comprobar a abundancia de xis contrarias atoda norma etimolóxica. Certa vez, ollando nunha libraría de Galway no Oeste de Irlanda un texto sobre Galiza comprobei como para oautor o máis definitorio e surpreendente da língua galega era a extraordinaria cantidade de xís, que inzaban as páxinas de todos osescritos. Non son criterios linguísticos, senón o afán de diverxencia, o que leva a considerar na norma preto e non perto, pechar e non fechar, venres e non sexta feira, malo e non mao (Rio Mao) e mala e non má (Matamá).